گزارشي كه توجيه پذيري يك طرح را در ابعاد مختلف از قبيل بازار، فني و مالي مورد بررسي و مطالعه قرار مي‌دهد، گزارش طرح توجيهي يا Feasibility Study Report نام دارد. طرح توجيهي ابعاد مختلف يك پروژه از قبيل بازار، فني و مالي را بررسي كرده و به سه قسمت تقسيم ميشود. بخش‌هاي طرح توجيهي را مي‌توان به صورت زير شرح داد:
1- تجزيه و تحليل مالي يا Financial Analysis ، به منظور بررسي و آناليز ابعاد مختلف مالي و سودآوري طرح توجيهي صورت مي‌گيرد.
2- مطالعه بازار يا Market Study كه در آن ابعاد مختلف بازار محصولِ طرح توجيهي بررسي ميشود. اين ابعاد عبارتند از كمبود، بازار هدف، عرضه، تقاضا و ...
3- توجيه‌پذيري فني يا Technical Feasibility ، به منظور بررسي ابعاد فني طرح توجيهي همچون فناوري، ظرفيت، محل اجرا، ماشين آلات و تجهيزاتِ توليد و ساختار اجرائي طرح انجام ميشود.
گزارش طرح توجيهي
طرح توجيهي متشكل از سه بخش است كه در زير به هر يك از آنها مي پردازيم:
• مطالعات بازار
وجود محصولات و خدمات براي طرح‌ها و پروژه‌هاي مختلف، ضرورت دارد. از طرفي نيز هدف از اجراي طرح توجيهي ارائه محصولات مطابق با ميل مصرف‌كننده در بازارها است كه بايد بازارهاي مصرفِ محصول، به دقت بررسي و آناليز شوند و پس از آن، هدف مورد نظر بايد مورد بررسي قرار بگيرد. برخي موارد در مطالعات بازار طرح توجيهي حائز اهميت هستند كه عبارتند از تعيين آمار مربوط به ميزان توليد، واردات، تقاضا، صادرات و مصرف محصول مورد نظر طي سال‌هاي مختلف در كشور و نيز پيش‌بيني اين موارد در آينده. به منظور پيش‌بيني تقاضا به عنوان يك مولفه مهم در مطالعه بازار، موارد زير اثرگذار مي‌باشند:
- بررسي آمار و اطلاعات قابل دسترسي
- بررسي انواع محصولات كه عبارتند از كالاهاي مصرفي، واسطه‌اي و سرمايه‌اي
روشهاي مختلف پيش‌بيني تقاضاي محصول در طرح توجيهي براي آينده
1- روش تداوم روند گذشته
اگر تصور كنيد كه روند تغيير پارامتر مورد نظر در آينده، به روند سال‌هاي قبل شباهت دارد، بايد رشد متوسط سال‌هاي گذشته، جهت پيش‌بيني ميزان پارامتر استفاده شود. اين روش به دليل سهولت و راحتي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. ضمن اينكه در برخي موارد، استنادِ صرف به روند سال‌هاي قبل، گمراه كننده است. چرا كه تغييرات و تحولات تكنولوژيكي، فرهنگي و سليقه‌اي و تحولات جمعيتي در روند تغيير پارامتر تاثيرگذار مي‌باشد.
2- روش مصرف سرانه
روش مصرف سرانه در طرح توجيهي با هدف پيش‌بيني تقاضاي محصول در سال‌هاي آينده كاربرد دارد. در اين روش مي‌توان به راحتي متوسط نرخ رشد مصرف سرانه در سال‌هاي گذشته را برآورد كرد. پيش‌بيني تقاضا با توجه به متوسط نرخ رشد سرانه و نرخ رشد جمعيت صورت مي‌گيرد.
3- روش ضريب مصرف
روش ضريب مصرف، پيش‌بيني تقاضا براي كالاهاي واسطه‌اي است كه به منظور توليد ساير محصولات مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به گونه‌اي كه با در اختيار داشتن ضريب مصرف محصول و پيش‌بيني توليد يك كالا، مي‌توان ميزان تقاضاي محصول مورد بررسي طرح توجيهي را پيش بيني كرد. روش ضريب مصرف كه با تعيين ضريب مصرف محصول و پيش‌بيني توليد كالاي مصرف‌كننده در سال‌هاي آينده همراه است، روش مناسبي براي افزايش راندمان شركت‌ها به شمار مي‌رود.
4- فرايند ماركو
در روش ماركو از نظرسنجي، براي كالاهاي جديد يا نوع خاصي از كالاهاي موجود كه نيازمند بررسي رفتار مصرف‌كنندگان محصول طرح توجيهي اعم از افراد يا گروه‌هاي درآمدي و يا صنايع مصرف‌كننده محصول واسطه‌اي است، استفاده مي شود. از طريق اين روش مي‌توان از پرسشنامه، مطالعه ميداني و يا مصاحبه و نظرسنجي پيرامون تقاضاي كالا استفاده كرد.
5- روش روند متغير
روش روند متغير با هدف روند تغييرات مصرف يك كالاي معين برحسب مورد انجام ميشود كه در ارتباط با تغيير درآمد ملي مي‌باشد و ممكن است هر يك از اجزاي تشكيل‌دهنده آن از قبيل سرمايه‌گذاري ملي، مصرف ملي، اعتبارات خاص برنامه‌اي و بودجه خانوار را بررسي كند. اين روش به دليل تحول شرايط اقتصادي و اجتماعي و همچنين تحول الگوهاي مصرفي ناشي از آنها، كاربرد دارد و در نگارش طرح توجيهي جهت بررسي ارتباط و مقايسه بين روند مصرف محصول، رابطه همبستگي را نشان مي‌دهد. در يك تناسب ساده، ميزان روند تغييرات مصرف كالا و روند تغيير فاكتورهاي انتخابي در دوره گذشته مبرهن و واضح است. بنابراين ميزان روند تغييرات مصرف كالا در آينده به راحتي قابل محاسبه است. نتيجه حاصل نيز براي پيش‌بيني ميزان تقاضاي محصول در آينده كاربرد دارد.
پس از مشخص شدن ميزان عرضه محصول طرح توجيهي كه برابر با توليد به اضافه واردات مي‌باشد، بررسي آمار و ارقام مربوط به شركت‌ها و يا جمعيت مصرف كننده محصول مورد نظر ضرورت پيدا مي‌كند چرا كه با مقايسه ميزان عرضه و تقاضاي محصول، مي‌توان ميزان بازار مصرف محصول توليدي را مشخص كرد و در صورتي كه بازار داخل اشباع شده باشد، به معناي تعداد زياد شركتهاي مشابه و يا عدم وجود بازار مصرف داخلي است. در صورتي كه بازار با اشباع يا رقباي بين‌المللي متعدد روبرو شود، براي حل اين مشكل مي‌توان محصول باكيفيت بسيار بالا توليد و سپس آن را با قيمت پايين عرضه كرد. همچنين انجام فعاليتهاي بازرگاني و تبليغاتي نيز بايد در سطح وسيعي انجام شود.
• توجيه پذيري فني
توجيه پذيري فني طرح توجيهي نيز يكي ديگر از اصطلاحات رايج در اين حوزه است. طرح امكان سنجي از لحاظ امكان اجراي آن در بخش توجيه‌پذيري فنيِ گزارش توجيهي، مورد بررسي قرار مي گيرد. در اين امكانسنجي ابتدا بررسي‌هاي لازم در زمينه چگونگي اجراي طرح، با نام «فاز 1 طراحي انجام گرفته» ارائه ميشود. طراحي فاز 1 اطلاعات كلي دارد و دربرگيرنده اطلاعات بسيار ريز از قبيل مشخصات زمين محل اجراي طرح، نحوه اجراي عمليات ساختماني، دانش فني پروژه، ظرفيت، دستگاه‌ها و تجهيزات مورد نياز براي توليد، محوطه‌سازي و راه‌سازي، تأسيسات و ساير مواردي مي‌باشد كه در آن هزينه‌هاي ثابت سرمايه‌گذاري مد نظر قرار مي‌گيرد.
در اين بخش از گزارش توجيهي، كليه اطلاعات فني اجراي طرح توجيهي، در مراحل احداث و بهره‌برداري كسب ميشود و اطلاعات مربوط به هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري كه شامل هزينه‌هاي ثابت سرمايه‌گذاري، هزينه‌هاي قبل از بهره‌برداري و سرمايه در گردش است، به همراه مدارك مستند در بانك بررسي مي‌شوند. هزينه‌هاي ساليانه توليد همچون هزينههايي كه براي تأمين مواد اوليه، سوخت، نيروي انساني، استهلاك، هزينه‌هاي تأمين مالي، هزينه‌هاي اداري و خدماتي، زمان‌بندي، نحوه اجراي طرح و ... صرف مي‌شوند نيز در اين بخش مورد بررسي قرار مي‌گيرند.
• آناليز مالي
طرح توجيهي با هدف كسب سود و منفعت اجرا ميشود و به همين دليل دست‌يابي به شاخص و معيار مناسب به منظور تعيين سوددهي و يا عدم سوددهي طرح‌ها بوده است كه در طي سال‌هاي گذشته، كارشناسان و اقتصاددانان بزرگ مجموعهاي از شاخص‌هاي مالي و اقتصادي را تعريف و استفاده كرده‌اند. آناليز مالي در طرح امكان سنجي در گزارشات توجيهي نيز با هدف كسب شاخص‌هاي مالي و اقتصادي صورت مي‌گيرد كه نهايتا به تصميم‌گيري صحيح مي‌انجامد.
يك نكته اساسي در تجزيه و تحليل مالي، استفاده از هزينه‌هاي توليد، درآمد ساليانه پيش‌بيني شده براي طرح و ساير مباني، هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري، مفروضات مورد نياز براي انجام محاسبات، صورت گردش وجوه نقد، صورت حساب سود (زيان) و ترازنامه پيش‌بيني شده مي‌باشد. براي آزمون مطلوبيت يك طرح امكان سنجي، دو روش مناسب است كه شباهت زيادي از نظر ابزارهاي بكار گرفته شده براي انجام با يكديگر دارند و البته در رويكرد و نگرش آنها تفاوت‌هايي نيز وجود دارد. اين دو روش عبارتند از:
1- تحليل اقتصادي: ارزيابي اقتصادي با جريان‌هاي هزينه و فايده اجتماعي سر و كار دارد.
2- تحليل مالي: ارزيابي مالي با جريان‌هاي هزينه و سود از ديدگاه سرمايه‌گذار در ارتباط است.
در هر حال، در نتيجه تحليل‌ها يا آزمون‌هاي اقتصادي نسبت به تحليل مالي، بعد وسيع‌تري از هزينه‌ها و سود و منفعت در نظر گرفته ميشود. به اين معنا كه در زمان سرمايه‌گذاري، توجه سرمايه‌گذار به سمت منفعت مالي و ثبات منفعت است اما جامعه يا دولت به هدفهايي از قبيل افزايش درآمد ملي، اشتغالزايي، ريشه كني فقر و فايدههاي معطوف به يك جامعه نظر دارد. در نتيجه اين امر، اهداف دو آزمون نيز از يكديگر متمايز ميشود. به همين دليل در صورتي كه هدف ارزيابي ميزان سود طرح براي جامعه و از ديدگاه ملي و در سطح كلان مد نظر باشد، از قبيل طرح هاي ملي، روش ارزيابي اقتصادي استفاده ميشود.
انجام پروژه هاي جديد با استفاده از طرح توجيهي فني، اقتصادي